رسانه و تاثیرات آن

ساناز    

   یکی از تحولات بزرگ و مهم جوامع امروزی بعد از سال ۲۰۰۰ ایجاد و استفاده وسیع از رسانه‌های اجتماعی است. این رسانه‌ها در سالیان مختلف تغییرات زیادی نموده و تاثیرات بسزایی در زنده‌گی افراد و اجتماع گذاشته است. اثرات رسانه‌های اجتماعی در زنده‌گی مردم آنقدر زیاد است که امروزه بیشتر از ۹۰ درصد امور زنده‌گی، جوامع و حتی حکومت‌ها از طریق پیشرفت رسانه، تکنالوژی و پلتفرم‌های دیجیتالی پیش برده می‌شوند. اما تاثیرات رسانه‌های اجتماعی در زنده‌گی انسان‌ها چه بوده است و جوامع را به کدام سمت سوق می‌دهد؟ قبل از پاسخ به این سوال اول به تعریف و انواع رسانه‌ها می‌پردازیم.

    بنابر تعریف داده شده از طرف سایت‌های معتبر چون (ویکی پدیا)، رسانه در زبان فارسی واژه‌ی نسبتاً جدیدی محسوب می‌شود. این واژه معادلی برای کلمات Medium (رسانه) و Media (رسانه‌ها) است. همان‌طور که خود واژهٔ رسانه نشان می‌دهد، وظیفه‌اش رساندن است، رساندن خبر، پیام، اطلاعات و معلومات. به عبارت کوتاه رسانه همه کانال‌های ارتباطی، از جمله همه چیز از کاغذ چاپی گرفته تا داده‌های دیجیتالی را در بر می‌گیرد. رسانه شامل اخبار، هنر، محتوای آموزشی، و هر نوع اطلاعاتی است که می‌تواند به مردم برسد یا بر آنان تأثیر بگذارد، از جمله تلویزیون، رادیو، کتاب، مجلات و اینترنت. رسانه ها در کل به سه دسته تقسیم می‌شوند: رسانه جمعی، رسانه فردی و رسانه اجتماعی. در ادامه هر کدام را به طور مفصل شرح می‌دهیم.

    رسانه‌های جمعی به وسایل و پلتفرم‌هایی اطلاق می‌شود که اطلاعات، خبر، معلومات، سرگرمی و فرهنگ را به صورت کلی به تعداد زیاد افراد انتقال می‌دهند. این وسایل شامل: تلویزیون، رادیو، مجله، روزنامه و وبسایت‌های انترنتی می‌باشند. رسانه جمعی نقش مهمی بر جامعه دارد که می‌تواند بر افکار عمومی و فرهنگ‌سازی در بین مردم و بر افکارشان تاثیرات ژرفی داشته باشد.

    رسانه‌های فردی عبارت از ابزار و پلتفرم‌هایی اند که به فرد این امکان را می‌دهد تا محتوای خودش را ایجاد، منتشر و به اشتراک بگذارد. ایجاد و پیشرفت این نوع رسانه به اساس روابط اجتماعی بنیاد گذاشته شده است. این ابزار شامل: وبلاگ‌ها، رسانه‌های اجتماعی، ویدیو، پادکست و پیام رسان‌ها می‌باشد. رسانه‌های فردی در آزادی بیان نقش مهم داشت و به فرد این امکان را می‌دهد که صدای خود را به گوش دیگران برساند و تولید محتوا کند. این نوع رسانه غیر رسمی بوده و به اساس نظریات و تجربیات شخصی افراد عمل می‌کند.

    رسانه‌های اجتماعی نیز تفاوت چندانی با رسانه‌های فردی نداشته و به اشخاص امکان تولید محتوا و تعامل با یکدیگر را می‌دهد. این رسانه شامل برنامه‌هایی چون فیسبوک، اینستاگرام، یوتیوب، لینکدین، توییتر و غیره می‌شود. رسانه‌های اجتماعی به کاربران این امکان را می‌دهد که روابط اجتماعی خود را تحکیم بخشیده و از انزوا خارج شوند.

    امروزه رسانه‌ها مانند یک اتموسفیر تمام زنده‌گی بشریت را در بر گرفته است، طوریکه در هر خانواده حداقل نصف و یا تمام اعضای آن به طور‌مکرر از رسانه‌ها استفاده می‌کنند. اینکه بخواهیم در دنیای مدرن به کلی آن را از زنده‌گی بشریت حذف کنیم، تقریبا غیر ممکن شده است. وجود رسانه‌های اجتماعی در زنده‌گی مان جنبه‌های مثبت زیادی داشته است از جمله: پیشرفت‌های علمی، اجتماعی، ایجاد روابط گسترده با سراسر جهان، آگاهی، تفریح، معلومات، به اشتراک گذاشتن اخبار، کسب معلومات، آگاهی از فرهنگ‌های مختلف، آسانی در انجام امور و غیره. تحقیقات نشان می‌دهد که رسانه‌های اجتماعی به افراد اجازه می‌دهد از حمایت عاطفی دوستان و خانواده حتی در فواصل جغرافیایی دور برخوردار شوند.   رسانه‌های اجتماعی فرصت‌های باورنکردنی را برای تغییرات مثبت از طریق فعالیت، افزایش آگاهی، و متحد کردن مردم دارد. به عبارت دیگر، رسانه‌های اجتماعی ابزارهای را برای مستندسازی، سازماندهی رویدادهای زنده‌گی واقعی و به اشتراک گذاری سریع اطلاعات در طول لحظات حساس اجتماعی-سیاسی فراهم می‌کنند. دنبال کردن کاربران شبکه‌های مجازی از کشورها، قومیت‌ها، مذاهب و پیشینه‌های مختلف، مردم را در معرض فرهنگ‌ها، آداب و رسوم، دیدگاه های جدید قرار می‌دهد. رسانه‌های اجتماعی با در میان گذاشتن تفریح‌های جدید، هنجارهای اجتماعی، مد، زمینه رویدادهای جاری یا افکار خلاقانه، ارتباط فرهنگی جمعی جامعه را غنی می‌کند. در کنار این موارد، یک مورد بسیار مهم و مثبت نیز در مورد رسانه‌ها وجود دارد که آن عبارت از راه درآمد، اشتغال‌زایی و پول‌سازی با استفاده از رسانه‌های اجتماعی است. امروزه بسیاری از مردم، شرکت‌ها و سازمان‌ها از رسانه‌ها جهت تبلیغات، ایجاد اشتغال و پول درآوردن استفاده می‌کنند. اولتر از همه پلتفرم‌های اجتماعی به خاطر پیشبرد امور خود نیاز به کارمند دارند و این باعث شده است سالانه هزاران نفر برای این شبکه‌ها کار کرده و کسب درآمد کنند. اکثر شرکت‌ها نیز به خاطر تبلیغات خود این روزها از فضای مجازی استفاده می‌کنند، زیرا رسانه‌ها محیطی را ایجاد کرده اند که اخبار، تبِلیغات و موضوعات مربوط به آن به صورت آسان و سریع به گوش تعداد زیاد افراد می‌رسد، بناء این می‌تواند به مراتب از تبلیغات بر روی بنر و به روش‌های سنتی تاثیرگذارتر باشد. این یک روش بسیار خوب برای کسانی است که کسب و کار خود را رونق دهند، یعنی با استفاده از فضای مجازی.

    اگرچه اکثریت مردم امروزه از رسانه‌های اجتماعی به صورت روزانه و دوامدار استفاده می‌کنند، اما این به این معنا نیست که رسانه در کل یک اختراع مثبت است. در واقع تاثیرات منفی رسانه‌ها روزانه میلیون‌ها انسان را در سراسر کره زمین به روش‌های مختلف متضرر می‌سازد. شبکه‌های اجتماعی اغلب اعتیاد آور بوده و به همین دلیل مردم از اثرات منفی آن صرف نظر می‌کنند. اعتیاد، افسرده‌گی، اضطراب، کمبود عزت نفس، نگرانی از شکل و فورم بدن مخصوصا در نوجوانان،  توقعات غیرمعقول، بی خوابی، مزاحمت، شایعات و غیره از تاثیرات مخرب عمده استفاده از شبکه‌های اجتماعی است. این تاثیرات شاید در ظاهر عادی و بی‌ضرر معلوم شوند ولی در حقیقت باعث شده اند که خیلی‌ها به خود ضرر برسانند و حتی دست به خودکشی بزنند مخصوصا جوانان و نوجوانان. استفاده از رسانه‌ها سبب ایجاد مشکلات صحی مخصوصا روانی بسیار خطرناک شده است که سالانه میلیون‌ها نفر را متضرر می‌سازد. همچنان، پخش شایعات و پروپاگاندا در رسانه‌ها که یک امر معمول است، باعث ایجاد مشکلات نه تنها در جوامع و زنده‌گی مردم، بلکه در سطح بین المللی و حکومت‌ها نیز شده است و فروپاشی‌های زیاد سیاسی را به بار آورده است. یکی دیگر از اثرات منفی رسانه‌ها تخریب عزت نفس در بین مردم به خصوص نوجوانان و جوانان شده است. شبکه‌های اجتماعی اغلب با نشان دادن تصاویر غیر معقول و فانتزی در مورد استاندارد های زیبایی، فورم بدن، نوعیت زنده‌گی در طبقات مختلف اجتماعی، در واقع یک نوع فرهنگ کلیشه‌ای را فضای مجازی بوجود آورده است که این به مرور زمان سبب تخریب عزت نفس و عدم رضایت از خود در بین نسل جوان شده است. نظر به یک نظر سنجی که بین نوجوانان ۱۳ تا ۱۷ سال در سال ۲۰۲۲ صورت گرفته بود، نشان داده است که بیشتر از ۳۵ درصد از این نوجوانان روزانه چندین مرتبه از پلتفرم هایی چون تیکتاک، اینستاگرام، یوتیوب و فیس بوک استفاده میکنند(Mayo clinic).این در حالی‌ست که در مطالعه‌ای که بر روی نوجوانان 12 تا 15 ساله در ایالات متحده صورت گرفته است، گذراندن سه ساعت در روز با استفاده از رسانه‌های اجتماعی با خطر بالای نگرانی‌های مربوط به سلامت روان مرتبط است.  این مطالعه بر اساس معلومات جمع آوری شده در سال های 2013 و 2014 از بیش از 6500 شرکت کننده انجام شد. این تحقیقات نشان داده است که سطح بالای استفاده از رسانه‌ها تا چه اندازه به انسان‌ها مضر بوده است و حتی سطح خلاقیت نسل جدید را به شدت کند ساخته است.

اما با این همه چرا انسان‌ها همچنان به استفاده از رسانه‌های اجتماعی استمرار دارند؟

    طوریکه قبلا ذکر کردم در دنیای مدرن به خاطر پیچیده‌گی و ارتباط قوی تمام امور با رسانه، انترنت و تکنالوژی، حذف کامل آن از زنده‌گی مان غیر ممکن است. در حال حاضر ۵،۱۷ میلیارد نفر در سراسر جهان از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. از آنجا که این یک رقم بسیار بزرگ است برای جوامع انسانی، نیاز است تا یک سری راهکارهای مشخص و مفید ایجاد شود تا مردم بتوانند از رسانه به نحوه درست و مثبت استفاده کنند و تا حدی از اثرات منفی رسانه‌ها جلوگیری شود. اما چه راهکارهایی قادر به آن اند تا این تعداد زیاد کاربران را وادار کنند تا از رسانه‌ها به صورت درست استفاده کنند؟ 

    اولین گام برای هر فرد این است که از خود شروع کند، یعنی در موقع استفاده از رسانه‌ها چند نکته را در نظر بگیرد. فرد باید مدیریت زمان داشته باشد. بسیاری از اشخاص ساعت‌ها را در شبکه‌های اجتماعی می‌گذرانند که این باعث ضیاع وقت شده و از پیشرفت شخص جلوگیری می‌کند. فردی که از رسانه‌ها استفاده می‌کند نباید شایعات و یا موضوعاتی را که ممکن است به دیگران ضرر برساند پخش یا دنبال کند. از نظریات و افکاری که در نتیجه آن افراطیت، آداب و فرهنگ‌های ناپسند ترویج داده می‌شود، خود داری کند. باید سعی شود تا از رسانه‌ها بیشتر به منظور یادگیری حرفه و هنر استفاده شود تا فقط سرگرمی. اگر هر فرد کوشش کند  این نکات را تا حدی رعایت نماید، این می‌تواند به مرور زمان باعث فرهنگ‌سازی شده و دیگر مردم هم از آن پیروی کنند. در نتیجه این امر می‌تواند رسانه‌ها را به سمت مثبت و به نفع جوامع سوق دهد. البته این به آن معنا نیست که همه آسیب‌های رسانه‌ها بر جامعه به عهده فرد بوده و خود رسانه هیچ مسوولیتی در پیشگیری از ضرر به مردم ندارد. برعکس این وظیفه اصلی رسانه‌ها است تا نکاتی را مد نظر بگیرند تا از ضررهای مجازی بر افراد جلوگیری کنند. رسانه‌ها چندین مسوولیت کلیدی برای جلوگیری از این آسیب‌ها دارند، از جمله:

• گزارش دقیق: حصول اطمینان از اینکه اطلاعات به دقت بررسی شده و ارائه شده است تا از انتشار اطلاعات نادرست که می‌تواند منجر به وحشت یا سوء تفاهم شود جلوگیری شود.

• حساسیت در پوشش: رسیده‌گی به موضوعات حساس، مانند خشونت، سلامت روان، یا بلایا، با دقت برای جلوگیری از ایجاد آسیب در افراد یا جوامع آسیب دیده.

• استانداردهای اخلاقی: پابندی به رهنمودهای اخلاقی که رفاه افراد و جوامع را در اولویت قرار می‌دهد، از جمله رعایت حریم خصوصی و پرهیز از هیجان گرایی.

• زمینه سازی: فراهم کردن زمینه برای داستان‌ها برای کمک به مخاطبان برای درک مسائل پیچیده، که می‌تواند از تفسیر نادرست و آسیب‌های بعدی جلوگیری کند.

• آموزش عمومی: ارائه محتوای آموزنده که به مردم در مورد مسائل مهم آموزش می‌دهد، به جای ترس یا تفرقه به تقویت درک و تحمل کمک می‌کند.

• پاسخگویی: پذیرفتن انتقاد و تمایل به تصحیح سریع اشتباهات برای حفظ اعتماد و اعتبار نزد مخاطب.

•ترویج مسائل مثبت.

رسانه‌ها با ایفای این مسوولیت‌ها می‌توانند نقش تعیین کننده‌ای در به حداقل رساندن آسیب‌ها و کمک‌های مثبت به جامعه داشته باشند.

    ارسال و به اشتراک گذاری اطلاعات کارکرد اصلی رسانه است.  از آنجایی که اطلاعات دانش و دانش قدرت است، رسانه‌ها حقایق و نظرات معتبر و به موقع در مورد رویدادها و موقعیت‌های مختلف را به عنوان مطالب آموزنده به مخاطبان ارائه می‌دهند.  کارکردهای اطلاع رسانی رسانه همچنین به مخاطب این امکان را می‌دهد که از اتفاقات پیرامون خود مطلع شود و به حقیقت برسد.  رسانه‌ها اطلاعات را بیشتر از طریق اخبار پخش شده در رادیو، تلویزیون و همچنین ستون‌های روزنامه یا مجلات منتشر می‌کنند. البته باید در نظر داشت که رسانه می‌تواند بر مخاطبان مختلف تاثیرات مختلف داشته باشد و نمی‌توان تنها رسانه را مسوول تمام نکات منفی که بالای کاربران می‌گذارد، دانست. هر فرد دید متفاوتی نسبت به موضوعاتی که در رسانه‌ها منتشر می‌شوند، دارد و این دید بستگی دارد به نوع فرهنگ، طرز فکر، شخصیت و محیطی را که آن فرد در آن بزرگ شده و به آن عادت کرده است.

    رسانه در زنده‌گی ما قدرت و نفوذ زیادی دارد که غیر قابل انکار است. رسانه می‌تواند بر درک و باورهای افراد و شکل‌دهی دیدگاه و نگرش، تعیین دستور کار در بخش‌های فرهنگی،  اجتماعی و حتی سیاسی، شکل گیری هنجارها ، گرایش‌ها و باورهای مذهبی با تولید و نشر فیلم‌ها، برنامه‌های تلویزیونی و موسیقی، معلومات واطلاعات، آموزش،  سلامتی، امنیت و عدالت و غیره نفوذ کند و آن را  شکل دهد. به همین دلیل است که رسانه حتی از دولت‌ها هم مسوولیت بیشتری در جوامع دارد. به اساس این نفوذ قابل توجه و استفاده وسیع از شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌ها، باید توجه جدی به حفظ امنیت اطلاعات و معلومات مخاطبان صورت بگیرد. هر قدر صفحات مجازی بیشتر در زنده‌گی مان نفوذ می‌کند به همان اندازه امنیت اطلاعات و حریم خصوصی ما هم به خطر می‌افتد. این خطرات از طریق Cyberbullying یا همان آزار و اذیت مجازی متوجه مخاطبان، مخصوصا جوانان و نوجوانان شده و آنان را با تهدیدات، مزاحمت‌ها، انتشار اطلاعات فرد بدون رضایت وی، حذف فرد از گروه یا صفحات مجازی، جعل هویت و غیره  روبرو می‌سازد. تحقیقات مرکز PEW در ایالات متحده آمریکا نشان داده است که تعداد دخترانی که مورد آزار و اذیت سیبری قرار گرفته اند از پسران به مراتب بیشتر است. در کل ۵۴٪ دختران بین سنین ۱۵ تا ۱۷ سال، و ۴۴٪ پسران سنین ۱۵ تا ۱۷ سال مورد آزار قرار گرفتند. قربانیان آزار و اذیت سیبری ممکن است پریشانی عاطفی، استرس و اضطراب را تجربه کنند  و در بعضی موارد حتی ممکن است به خود آسیب زده یا دست به خودکشی بزنند. اگرچه این خطرات از سوی رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی بی پاسخ نبوده و آنان سیستمی را به نام cybersecurity  یعنی امنیت سیبری ایجاد کرده اند تا امنیت اطلاعاتی، جلوگیری از سرقت‌های دیجیتالی و غیره را از بین ببرند، با آن هم هنوز تعداد زیادی مخاطبان در معرض خطر سو استفاده شدن از طریق فضای مجازی، قرار دارند. بناء براین علاوه بر امنیت سایبری، باید به مخاطبان رسانه‌ها، برنامه‌های آموزشی، اطلاع رسانی، سیستم حمایتی یا پشتیبانی از داده‌های شخصی، اقدامات حقوقی و غیره ارائه شود تا از سایبربولیینگ در امان باشند. 

     درکل باید گفت که در سال‌های اخیر رسانه‌ها پیشرفت زیادی کرده اند و امروزه تقریبا همه امور زنده‌گی مان از رسانه‌ها متاثر است . این تاثیرات هم می‌تواند هم به نفع ما هم به ضرر ما تمام شود، اما جوامع و انسان‌ها نباید ریسک این ضررها را به جان بخرند و یا نسبت به آن بی تفاوت باشند زیرا این نکات منفی می‌تواند به مرور زمان سبب تخریب ارزش‌های انسانی و فرهنگی شود. بناء باید رویکردهای مهم و قاطعانه در رابطه به کنترل رسانه‌های اجتماعی هم از طرف مخاطبان و هم از طرف مسوولان رسانه‌ها روی دست گرفته شود تا بتواند رسانه‌ها را به نفع خود استفاده کرده و از آن سود ببرند. مخاطبان رسانه‌ها باید به نظریات یکدیگر احترام گذاشته و این را درک کنند که اگر موضوعی به نفع یا مورد پسند خودشان نیست آن موضوع می‌تواند برای عده یی دیگر مفید واقع شود. یعنی به موضوعات از دید دیگران نظر بیندازند. بر علاوه رسانه نیز باید تلاش کند از پخش موضوعات نژادپرستانه، متعصبانه و یا غیر اخلاقی و غیر انسانی جلوگیری کند تا ذهنیت مخاطبان در امان باشد. بالاخره اگرهمه ما هوشیار باشیم می‌توانیم به بهترین نحو از رسانه‌ها استفاده کرده و حتی می‌توانیم سوشل مدیا یا دنیای مجازی، رسانه‌ها و تکنالوژی مربوط به آن را در راه پیشرفت اجتماعی و اقتصادی خود و جامعه استفاده کنیم. 

یادداشت: شبکه دیاسپورای أفغان  این مقاله را از مکتب آنلاین امید به عنوان ارسالی برای مسابقه مقاله نویسی خود در سپتامبر 2024 دریافت کرد. شبکه دیاسپورا مجوز کامل برای انتشار مقاله از جمله عکس نویسنده را دریافت کرده است. این مقاله توسط سید مصطفی سعیدی، روزنامه‌نگار و استادِ دانشگاه ادیت گردیده است. 

  توجه: مسئولیت محتوای مقاله به عهده نویسنده می باشد. شبکه افغان دیاسپورا در قبال اظهارات نادرست در این مقاله مسئولیتی نخواهد داشت.