بازگشت اجباری؛ سرنوشت نامعلوم پناهجویان افغان در ایران
Returning family from Iran. Photo: @Nazari social media
ADN
ایران که برای مدت طولانی پناهگاه امنی برای افغان‌هایکه از جنگ فراری بوده، اکنون در مرکز یک بحران انسانی و حقوق بشری قرار گرفته است. کشوری که زمانی به‌خاطر سیاست‌های فراگیر پناهندگی‌اش مورد ستایش قرار می‌گرفت، در ماه‌های اخیر روند اخراج پناهجویان را به‌شدت افزایش داده و نگرانی‌های گسترده‌ای را در میان نهادهای امدادگر بین‌المللی و کارشناسان حقوق بشر برانگیخته است.
از آغاز سال روان، بیش از یک میلیون و دوصد هزار تن افغان از ایران و پاکستان بازگشته یا اخراج شده‌اند — شش‌صد و چهل هزار تن تنها از ایران، بر بنیاد گزارش ادارهٔ عالی پناهندگان سازمان ملل متحد. تنها در ماه گذشته، دوصد و پنجاه‌وشش هزار تن اخراج شده‌اند که بسیاری‌شان در شرایطی بیرون رانده شده‌اند که با موازین حقوقی جهانی، از جمله اصل عدم بازگرداندن اجباری، مغایرت دارد.
این وضعیت تنها یک افزایش در روند بازگشت نیست — بلکه موجی بی‌ثبات‌کننده است که کشوری که ظرفیت جذب این همه بازگشت کننده ها را ندارد . نمایندهٔ سازمان ملل متحد در کابل، آقای عرفات جمال، گفت:
«خانواده‌های افغان بار دیگر از ریشه کنده می‌شوند، با اندک‌ترین دارایی‌ها، خسته، گرسنه و نگران از سرنوشتی نامعلوم در کشوری که بسیاری‌شان هرگز به آن پا نگذاشته‌اند. زنان و دختران به‌ویژه نگران محدودیت‌ها بر آزادی رفت‌وآمد و حقوق ابتدایی چون آموزش و کار هستند.»
از پناهگاه تا بی‌سرنوشتی
برای بیش از چهار دهه، ایران یکی از بزرگ‌ترین جمعیت‌های پناهندگان افغان را میزبانی کرده است — جمعیتی که اکنون به میلیون‌ها تن می‌رسد. بسیاری از خانواده‌های افغان نسل‌هاست که در ایران زندگی می‌کنند؛ کودکانی که در آنجا به دنیا آمده و بزرگ شده‌اند، خانواده‌هایی که از خدمات صحی ابتدایی استفاده می‌برند، و برای بسیاری، ایران تنها خانه‌ای‌ست که می‌شناسند.
شورای ناروی برای پناهندگان، که از سال ۱۳۹۱ در ایران فعالیت دارد، می‌گوید هزاران افغان هنوز هم روزانه از راه‌های غیررسمی وارد ایران می‌شوند. اما فضای حفاظت از مهاجرین که زمانی سیاست ایران را تعریف می‌کرد، به‌طرز چشمگیری از میان رفته است.
در اواخر سال گذشته، مقامات ایرانی طرحی را تصویب کردند که بر بنیاد آن باید تا پایان سال روان، دو میلیون افغان از کشور بیرون رانده شوند. این تغییر باعث شد که روند بازگشت و اخراج نسبت به سال پیش پنج برابر افزایش یابد.
به‌صورت رسمی، تنها افغان‌های بدون مدرک اقامت هدف اخراج‌اند. اما در عمل، بسیاری از پناهجویان به‌دلیل مشکلات اداری به کارت‌های شناسایی هوشمند که از سوی مقامات ایرانی معرفی شده، حفاظت شان را از دست داده‌اند. بیشتر افغان‌ها به‌دلیل مشکلات مالی یا اداری نتوانسته‌اند این کارت‌ها را دریافت کنند. در نتیجه، از خدمات عمومی محروم شده‌اند، اجازه کار قانونی ندارند و در معرض خطر بالای اخراج قرار گرفته‌اند.
این وضعیت، صدها هزار تن را در حالت بلاتکلیف حقوقی قرار داده است. بدون اسناد رسمی، نمی‌توانند کار کنند، خدمات صحی بگیرند یا فرزندان‌شان را به مکتب بفرستند — و اکنون در هر لحظه ممکن است اخراج شوند.
هشدار کارشناسان سازمان ملل
روند اخراج‌ها در فضای گسترده‌تری از سرکوب سیاسی و تنش‌های منطقه‌ای پس از آغاز درگیری‌های ایران با برخی کشورهای دیگر در ماه گذشته رخ می‌دهد. کارشناسان حقوق بشر سازمان ملل هشدار داده‌اند که بازداشت‌های گروهی، محاکمات فوری و تبعیض علیه اقلیت‌ها و اتباع خارجی، به‌ویژه افغان‌ها، رو به افزایش است.
در اعلامیه‌ای به تاریخ ۲۸ جون، کارشناسان سازمان ملل، بازداشت شهروندان افغان را که به اتهام‌های بی‌اساس چون جاسوسی و همکاری با دشمن زندانی شده‌اند، نکوهش کردند. این کارشناسان همچنین به افزایش سخنان نفرت انگیز در رسانه‌های دولتی اشاره کردند که مردم را به خشونت علیه اقلیت‌ها و بی‌ارزش شمردن پناهجویان افغان فرا می‌خواند.
کارشناسان هشدار دادند که پناهندگان افغان به‌ویژه با خطر بالای بازداشت، اخراج و تبعیض روبه‌رو هستند، آن‌هم بدون پشتوانهٔ قانونی مؤثر.
در موج جدید سرکوب‌ها، قوانین تازه‌ای تصویب شده که فعالیت‌های اطلاعاتی تعریف‌ناشده را برابر با “فساد در زمین” می‌داند — اتهامی که می‌تواند به مجازات مرگ بیانجامد. سازمان ملل گفته است که چنین تدابیری ناقض اصول حقوق بشر جهانی‌اند و دامنهٔ مجازات مرگ را به‌گونه‌ای خطرناک گسترش می‌دهند.
در زمینهٔ اخراج افغان‌ها، این سیاست‌ها فضای عمیقاً ناامنی به‌وجود آورده که در آن پناهندگان در ترس زندگی می‌کنند — از بازداشت، از اخراج و از بدرفتاری.
سکوت طالبان
وزارت مهاجرین و عودت‌کنندگان افغانستان، که اکنون زیر ادارهٔ طالبان است، در برابر بازگشت گستردهٔ افغان‌ها از ایران و پاکستان، به‌طرز قابل‌توجهی خاموش مانده است.
با وجود بزرگی بحران، هیچ اعلامیه یا گزارش تازه‌ای در پایگاه انترنتی یا صفحهٔ رسمی وزارت نشر نشده است. تازه‌ترین نشرات این وزارت تنها دیدار وزیر مهاجرین طالبان، مولوی عبدالکبیر، با هیأتی از مدرسه‌های جهادی در کابل را بازتاب داده — که پرسش‌های جدی را در مورد اولویت‌های این اداره مطرح می‌سازد.
در نبود یک برنامهٔ روشن یا ارتباط مؤثر، بازگشت‌کنندگان در حالت آسیب‌پذیری شدید رها شده‌اند، بی‌آن‌که امیدی به حمایت واقعی از سوی طالبان داشته باشند.
درخواست برای اقدام فوری
ادارهٔ عالی پناهندگان سازمان ملل، شورای ناروی برای پناهندگان، و دیگر نهادهای امدادگر از جامعهٔ جهانی خواسته‌اند تا کمک‌های بشردوستانه را، چه در داخل افغانستان و چه در کشورهای همسایه مانند ایران، به‌گونهٔ فوری افزایش دهند.
با سقوط اقتصاد افغانستان، وابستگی بیش از نیمی از مردم به کمک‌های بیرونی، و ممنوعیت زنان از مشارکت در بسیاری از بخش‌های زندگی عمومی، بازگشت صدها هزار تن آسیب‌پذیر — که بسیاری‌شان هرگز در افغانستان زندگی نکرده‌اند — می‌تواند دور تازه‌ای از آوارگی، فقر و بی‌ثباتی را آغاز کند.
پاسخ بشردوستانهٔ سازمان ملل برای افغانستان در سال روان تنها ۲۳ درصد تأمین مالی شده و این مسأله توانایی آن را برای پشتیبانی از بازگشت‌کنندگان یا ارائهٔ کمک‌های لازم در مرزها به‌شدت محدود کرده است.
آقای جمال هشدار داد:
«ما باید بی‌درنگ دست به کار شویم. ما جامعهٔ جهانی را به واکنش فوری فرامی‌خوانیم — نه‌تنها با کمک‌های عاجل، بلکه با پشتیبانی پایدار در درازمدت.»
سازمان ملل هشدار داد:
«وادار کردن یا زیر فشار قرار دادن افغان‌ها برای بازگشت، راه‌حل پایدار نیست و می‌تواند به بی‌ثباتی منطقه و فراتر از آن بینجامد.»
