ولسونو سترې تاریخي پریکړې او د حکامو غبرګونونه!
Photo: @pirvate
ډاکټر شريف اللّٰه ابراهیمي
دا ډول پرېکړې په سیاسي بدلونونو، انقلابونو، ملي حرکتونو، او حتی بنسټیزو ټولنیزو بدلونونو کې د ولسونو ونډه او د حاکمانو غبرګونونه څېړي. په دې لیکنې کې به په درېیو مهمو ټکو تمرکز وکړم. لومړی: ولسي پرېکړې او د دوی انګیزې. دوهم: د حاکمانو غبرګونونه او تګلارې. دریم: د دې پرېکړو پایلې او اغېزې.
۱. ولسي پرېکړې او د دوی انګیزې
۱.۱ ولسي پرېکړې
ولسي پریکړې هغه ډله ایز اقدامات دي چې ملتونه یې د خپلو حقوقو، ارزښتونو، یا باورونو د خوندي کولو په موخه ترسره کوي. دې پرېکړو کې انقلابونه، ملي راپارونې، د دیکتاتورۍ پر وړاندې پاڅونونه، او د حق غوښتنې نورې هڅې هم شاملې دي.
۲.۱ د ولسي پرېکړو انګیزې
د ولسونو سترې پرېکړې معمولاً له لاندې عواملو سرچینه اخلي:
• سیاسي نابرابري او ظلم: د حاکمیت ناوړه چلند، استبداد، او د خلکو د بنسټیزو حقوقو محدودول.
• اقتصادي بېعدالتي: د شتمنیو ناسم وېش او د محرومو قشرونو اقتصادي ستونزې.
• کلتوري او مذهبي سرغړونې: د ولس د باورونو او ارزښتونو سپکاوی او پر هغو د پردیو نظریاتو تپل.
• سیاسي او فکري بیداري: د تعلیم، مطبوعاتو او فکري بیدارۍ له لارې د ملت شعور لوړول، لکه څنګه چې د فرانسې انقلاب کې وشول.
۳.۱. د بیلګې په توګه د تاریخ ځینې سترې ولسي پرېکړې
• فرانسوي انقلاب (۱۷۸۹): د سیاسي استبداد پر ضد ولسي بغاوت چې د مطلقه پاچاهۍ پای ته رسولو لامل شو.
• هندي خپلواکۍ غورځنګ (۱۹۴۷): د استعمار پر ضد د هند د خلکو سولهییز پاڅون چې بریتانوي واکمني پای ته ورسوله.
• عربي پسرلی (۲۰۱۱): په منځني ختیځ کې د ولسي مظاهرو یوه لړۍ چې د ډېکتاتورانو د نسکورېدو او د ډیموکراسۍ غوښتنې لامل شو.
۲. د حکامو غبرګونونه او تګلارې
۱.۲. د حکامو ابتدایي غبرګونونه
د حاکمانو غبرګون د دوی له ګټو او واکمنۍ سره تړلی وي، چې څو ډولونه لري:
• زور او جبر: د امنیتي ځواکونو او پوځي اقداماتو له لارې د ولسي پاڅونونو ځپل.
• مصلحتمحورې مذاکرات: د قیادت او پاڅون کوونکو تر منځ د خبرو اترو له لارې د بحران حلولو هڅه.
• سوداګریز امتیازات: د ولس ځینې غوښتنې منل او د هغه اساس موقت بدلونونه راوستل.
۲.۲. د حاکمانو ستراتیژیکي تګلارې
• د اصلاحاتو ژمنې: ځینې وختونه حاکمان د اصلاحاتو ژمنې کوي ترڅو د ولسي نارضایتۍ مخه ونیسي.
• د دښمنانو معرفي کول: د ولسي غورځنګونو کمزوري کولو لپاره، حاکمان پاڅون کوونکي د پردیو هېوادونو یا ترهګریزو ډلو همکاران معرفي کوي.
• د مشرتابه نیول یا له منځه وړل: د حکامو یوه عامه تګلاره دا ده چې د پاڅون کوونکو مشران نیسي او یا یې ترور کوي، څو غورځنګ د خپل مسیر نه وګرځوي او بېلارې یې کړي.
۳.۲. د ځینو پېښو بیلګې
• د ایران اسلامي انقلاب (۱۹۷۹): شاه د زور له لارې پاڅون وځپه، خو په پای کې تسلیم شو او له هېواده وتښتېد.
• د سوډان بحران (۲۰۱۹): پوځ د ولسي مظاهرو په پایله کې حکومت نسکور کړ، خو بیا هم د پوځ او ملکي حکومت تر منځ ناندرۍ روانې شوې.
• د مصر او یمن او ځینو نورو هیوادونو د حکامو مقابل کې ولسي پاڅون او د نظامونو بدلون.
• د منځني ختیځ جګړې: ځینې حکومتونه د خپل واک د ساتلو لپاره بهرني ملاتړ ترلاسه کوي او د مظاهرو پر وړاندې سخت دریځ غوره کوي.
۳. د پرېکړو پایلې او اغېزې
۱.۳. مثبتې پایلې
• دیموکراسۍ وده: ځینې ولسي پرېکړې د دیکتاتورانو نسکورېدو او د خلکو په واک کې د حکومتونو جوړېدو لامل ګرځیدلی دی.
• بنسټیز اقتصادي بدلونونه: په ځینو هېوادونو کې ولسي پاڅونونه د اقتصادي اصلاحاتو او د شتمنیو عادلانه وېش سبب شوی دی.
۲.۳. منفي پایلې
• بېثباتي او ګډوډي: ځینې وختونه د حکومتي تشې له امله هېوادونه د اوږدمهاله بېثباتۍ ښکار شي.
• د بهرنیو لاسوهنو زیاتوالی: کله چې حکومتونه کمزوري شي، بهرني ځواکونه د خپلو ګټو لپاره مداخله کوي.
۳.۳. د ولسي پرېکړو اوږدمهاله اغېزې
• د ملي هویت پیاوړتیا: ولسي حرکتونه د ملي وحدت او هویت د پیاوړتیا سبب کېږي.
• د نوې سیاسي طبقې رامنځته کېدل: ځینې پاڅونونه نوي سیاسي مشران او ګوندونه راپیدا کوي چې د ملت راتلونکې نه ټاکي.
پایله
د ولسونو سترې تاریخي پرېکړې په ډېرو مواردو کې د سیاسي، اقتصادي، او ټولنیزو نظامونو په بدلون کې بنسټیز رول لري. که څه هم حاکمان ډېر وخت د خپلو ګټو ساتلو لپاره له سخت دریځه کار اخلي، خو د تاریخ تجربه ښيي چې د ولس اراده تر ټولو ستر ځواک دی. دا پرېکړې په ډېرو مواردو کې د ولسونو پر وړاندې حکومتي زور زیاتي پای ته رسوي او د نوې سیاسي دورې د پیل لامل ګرځي. په پای کې، د ولسونو هوډ او قربانۍ د پرمختګ او بدلون بنسټ ږدي، که څه هم دا بدلونونه د قربانیو او کړاوونو په قیمت تر لاسه کېږي.
سياسي شناند او د مذهبي امورو متخصص ليکوال د ننګرهار پوهنتون پخوانی استاد ډاکټر شريف اللّٰه ابراهيمي .یادونه: د مقالې محتوا یوازې د لیکوال مسؤلیت دی. د افغان دیاسپورا شبکه به په مقالو کې د هر ډول ناسم یا غلط بیان مسؤلیت په غاړه نه اخلي.
