ولسونو سترې تاریخي پریکړې او د حکامو غبرګونونه!

ډاکټر شريف اللّٰه ابراهیمي 

دا ډول پرېکړې په سیاسي بدلونونو، انقلابونو، ملي حرکتونو، او حتی بنسټیزو ټولنیزو بدلونونو کې د ولسونو ونډه او د حاکمانو غبرګونونه څېړي. په دې لیکنې کې به په درېیو مهمو ټکو تمرکز وکړم. لومړی: ولسي پرېکړې او د دوی انګیزې. دوهم: د حاکمانو غبرګونونه او تګلارې. دریم: د دې پرېکړو پایلې او اغېزې.

۱.  ولسي پرېکړې او د دوی انګیزې

۱.۱ ولسي پرېکړې 

ولسي پریکړې هغه ډله ایز اقدامات دي چې ملتونه یې د خپلو حقوقو، ارزښتونو، یا باورونو د خوندي کولو په موخه ترسره کوي. دې پرېکړو کې انقلابونه، ملي راپارونې، د دیکتاتورۍ پر وړاندې پاڅونونه، او د حق غوښتنې نورې هڅې هم شاملې دي.

۲.۱ د ولسي پرېکړو انګیزې

د ولسونو سترې پرېکړې معمولاً له لاندې عواملو سرچینه اخلي:

• سیاسي نابرابري او ظلم: د حاکمیت ناوړه چلند، استبداد، او د خلکو د بنسټیزو حقوقو محدودول.
• اقتصادي بې‌ عدالتي: د شتمنیو ناسم وېش او د محرومو قشرونو اقتصادي ستونزې.
• کلتوري او مذهبي سرغړونې: د ولس د باورونو او ارزښتونو سپکاوی او پر هغو د پردیو نظریاتو تپل.
• سیاسي او فکري بیداري: د تعلیم، مطبوعاتو او فکري بیدارۍ له لارې د ملت شعور لوړول، لکه څنګه چې د فرانسې انقلاب کې وشول.

۳.۱. د بیلګې په توګه د تاریخ ځینې سترې ولسي پرېکړې

• فرانسوي انقلاب (۱۷۸۹): د سیاسي استبداد پر ضد ولسي بغاوت چې د مطلقه پاچاهۍ پای ته رسولو لامل شو.
• هندي خپلواکۍ غورځنګ (۱۹۴۷): د استعمار پر ضد د هند د خلکو سوله ‌ییز پاڅون چې بریتانوي واکمني یې پای ته ورسوله.
• عربي پسرلی (۲۰۱۱): په منځني ختیځ کې د ولسي مظاهرو یوه لړۍ پیل شوه چې د ډېکتاتورانو د نسکورېدو او د ډیموکراسۍ غوښتنې لامل شو.

۲.  د حکامو غبرګونونه او تګلارې

۱.۲. د حکامو ابتدایي غبرګونونه

د حکامو غبرګون د دوی له ګټو او واکمنۍ سره تړلی وي، چې څو ډولونه لري:

• زور او جبر: د امنیتي ځواکونو او پوځي اقداماتو له لارې د ولسي پاڅونونو ځپل.
• مصلحت‌ محورې مذاکرات: د قیادت او پاڅون کوونکو تر منځ د خبرو اترو له لارې د بحران حلولو هڅه.
• سوداګریز امتیازات: د ولس ځینې غوښتنې منل او د هغه په اساس د موقتو بدلونونو راوستل.

۲.۲. د حکامو ستراتیژیکي تګلارې

• د اصلاحاتو ژمنې: ځینې وختونه حکام د اصلاحاتو ژمنې کوي ترڅو د ولسي نارضایتۍ مخه ونیسي.
• ترهګر نومول: د ولسي غورځنګونو کمزوري کولو لپاره، حکام پاڅون کوونکي د پردیو هېوادونو یا ترهګریزو ډلو همکاران معرفي کوي.
• د مشرتابه نیول یا له منځه وړل: د حکامو یوه عامه تګلاره دا ده چې د پاڅون کوونکو مشران نیسي او یا یې ترور کوي، څو غورځنګ د خپل مسیر نه وګرځوي او بې‌لارې یې کړي.

۳.۲. د ځینو پېښو بیلګې

• د ایران اسلامي انقلاب (۱۹۷۹): شاه د زور له لارې پاڅون وځپه، خو په پای کې تسلیم شو او له هېواده وتښتېد.
• د سوډان بحران (۲۰۱۹): پوځ د ولسي مظاهرو په پایله کې حکومت نسکور کړ، خو بیا هم د پوځ او ملکي حکومت تر منځ ناندرۍ روانې شوې.
• د مصر او یمن او ځینو نورو هیوادونو د حکامو مقابل کې ولسونه پاڅیدل او نظامونه یې وپرزول او بدلون یې راوست.
• د منځني ختیځ جګړې: منځني ختیځ کې ځینې حکومتونو مظاهرې وځپلې او د خپل واک د ساتلو لپاره یې بهرنی ملاتړ ترلاسه کړ او د مظاهرو پر وړاندې یې سخت دریځ غوره کړ.

۳.  د پرېکړو پایلې او اغېزې

۱.۳.  مثبتې پایلې

• د دیموکراسۍ وده: ځینې ولسي پرېکړې د دیکتاتورانو د نسکورېدو او د خلکو په واک کې د حکومتونو د جوړېدو لامل ګرځیدلی دی.
• بنسټیز اقتصادي بدلونونه: په ځینو هېوادونو کې ولسي پاڅونونه د اقتصادي اصلاحاتو او د شتمنیو د عادلانه وېش سبب ګرځیدلی دی.

۲.۳. منفي پایلې

• بې ‌ثباتي او ګډوډي: ځینې وختونه د حکومتي تشې له امله هېوادونه د اوږدمهاله بې ‌ثباتۍ او عدم استقرار ښکار شي.
• د بهرنیو لاسوهنو زیاتوالی: کله چې حکومتونه کمزوري شي، بهرني ځواکونه د خپلو ګټو لپاره مداخله کوي.

۳.۳. د ولسي پرېکړو اوږد مهاله اغېزې

• د ملي هویت پیاوړتیا: ولسي حرکتونه د ملي وحدت او هویت د پیاوړتیا سبب کېږي.
• د نوې سیاسي طبقې رامنځته کېدل: ځینې پاڅونونه نوي سیاسي مشران او ګوندونه راپیدا کوي کوم چې بیا د ملت راتلونکې ټاکي.

پایله:

د ولسونو سترې تاریخي پرېکړې په ډېرو مواردو کې د سیاسي، اقتصادي، او ټولنیزو نظامونو په بدلون کې بنسټیز رول لري. که څه هم حکامډېر وخت د خپلو ګټو د ساتلو لپاره له سخت دریځه څخه کار اخلي، خو د تاریخ تجربه ښيي چې د ولس اراده تر ټولو ستر ځواک دی. دا پرېکړې په ډېرو مواردو کې د ولسونو پر وړاندې حکومتي زور زیاتي پای ته رسوي او د نوې سیاسي دورې د پیل لامل ګرځي. په پای کې، د ولسونو هوډ او قربانۍ د پرمختګ او بدلون بنسټ ږدي، که څه هم دا بدلونونه د قربانیو او کړاوونو په قیمت تر لاسه کېږي.

سياسي شناند  او د مذهبي امورو متخصص ليکوال د ننګرهار پوهنتون پخوانی استاد ډاکټر شريف اللّٰه ابراهيمي .

یادونه: د مقالې محتوا یوازې د لیکوال مسؤلیت دی. د افغان دیاسپورا شبکه به په مقالو کې د هر ډول ناسم یا غلط بیان مسؤلیت په غاړه  نه اخلي.