په افغانستان کې د بیان پر ازادۍ محدودیتونه
الهام الدين افغان
دنړۍ په زیاترو هېوادونو کې د بیان ازادۍ ته ژمنتیا شته او وګړي یې حق لري چې له سانسورپرته خپل نظریات څرګند کړي او دا حق یې په قوانینو کې تسجیل وي .
خو افغانستان بیا هغه هېواد دی چې وګړي یې د تا ریخ په مختلفو پړاوونو کې د بیان د ازادۍحق ته بیخي لاسری نه دی پېدا کړی او که یې پېدا کړی بیاهم په هغه پېمانه ، نه چې سمه ګټه ترېپورته شوې وي . د ۱۹ ميلادي پېړۍ په شپېتمو کلونو کې د ولسواکۍ په لسیزه کې په نسبي ډول افغانانو دا حقحاصل کړ چې خپل فکر د رسنیو په رامنځته کولو سره اظهار کړي ، خو د بیان د ازادۍ دا پېر ډېرمحدود ؤ ، او درژیم په بدلون سره د بیان ازادي هم زندۍ شوه .
په ۲۰۰۱ کال کې چې د امریکا او ناتو په مشرۍ د طالبانو رژیم نسکور شو او د بن د تړون په اساسپه افغانستان کې لنډ مهالی حکومت جوړ شو نو د بیان ازادۍ ته هم د یو حق په سترګه وکتل شول او کله چې پر همدې مهال د افغانستان لپاره نوی اساسي قانون تصویب شو نو ددغه قانون په څلور دېرشمه ماده کې د بیان ازادي هم تسجيل شوه . د قانون په دې ماده راغلي وو چې « د بيانآزادي له تيري څخه خوندي ده.
هر افغان حق لري چې خپل فكر د وينا، ليكنې، انځور او يا نورو وسيلو له لارې، په دې اساسي قانون كې د راغلو حكمونو په رعايت، څرګند كړي.
هر افغان حق لري د قانون له حكمونو سره سم مطالب، بې له دې چې هغه مخكې له مخكې دولتي مقامونو ته وښيي، خپاره او نشر كړي.
د مطبعو، راډيو او تلويزيون، د مطبوعاتو دخپرولو او د جمعي ارتباط په نورو وسايلو پورې مربوط حكمونه د قانون له ليارې تنظيمېږي.» د اساسي قانون دهمدې مادې پربنسټ د رسنیو قانون رامنځه شو چې له مخې یې سلګونه راډېو ګانې او اخبارونه او لس ګونه تلویزونونه تاسیسشول . دې حالت دوه لسیزې دوام وکړ چې بالاخره یو ځل بیا د طالبانو په واک ته رسېدو اوله افغانستان نه دامریکا او ناتو په تګ سره د بیان ازادۍ ته هم د پای ټکی کېښودل شو.
سره له دې چې په افغانستان کې یومحدود شمېر تلویزونونه او راډېو ګانې خپرونې لري خو خپرونې یې بشپړ سانسور او پر طالب واکمنو د نیوکو جرات نه شي کولی .
رسنۍ هغه څه خپروي چې طالبان یې غواړي او ددوی له خوښې پرته دهيڅ مطلب په خپرولواقدام نه شي کولی .
د رسنیو لپاره کومه مشخصه کړنلاره نه ده موجوده چې تر مخه یې دوی دخپرونو تګلاره وټاکي یواځې واکمنو ته ګوري چې په څه خوشحالېږي خپروي یې او په هغه څه چې خفه کېږي له خپرولویې ډډه کوي .
د یو سیمه ییز تلویزون خبریال وايي چې مشر یې ورته ویلي چې داسې څه به نه رېپوټوئ چې طالبان پرې خفه شي .
یوهٔ بل خبریال د لیکنې لیکوال ته وویل چې د رسنۍ مالک یې ورته ویلي چې ، د هر دڅه خپرولومسولیت په خپله خبریال لري ، که د
طالبانو پر خلاف یې څه خپاره کړل ورته د پېښېدونکي ګواښ زمه وار به په خپله وي . په افغانستان کې د بیان د ازادۍ اوسني حالت د ژورنالیستانواو خبریالانو ټولنې او په خپله خبریالان اندېښمن کړي دي . د ژورنالیستانو ملي ټولنې د روان لمریز کال دکب پردویمه نېټه په خپله یوه اعلامیه کې ویلي وو چې طالبانو په هلمند ولایت کې خبریالان په رسميغونډو کې له انځور او ويډیو اخیستو څخه منعه کړي وو ، یادې ټولنې په خپله اعلامیه کې دطالبانو دې کړنې ته سست
غبرګون ښودلی و. د ۲۰۲۱م کال د اګست میاشتې راهیسي چي پهافغانستان کې طالبان واک ته رسیدلي دي، ورسره سم د مطبوعاتي ازادي محدوده شوې دههمدارنګه د بهرنیو خبریالانو د کار کولو غوښتنلیکونه هم د طالبانو له خوا رد شوي دي.
د بشري حقونو نړيوالو سازمانونو هم په افغانستان کې د خبریالانو او د بیان د ازادۍ پر روان ترینګلي وضیعت اندېښنه ښودلې ده .
د ازادو رسنیو نړیوال اېتلاف بیا د روان لمریز کال د لړم پر ۲۷ مه په دغه اېتلاف کې د افغانستان دغړیتوب د لغوه کېدو خبر ورکړ دوی په خپله اعلامیه کې ویلي ووچې « د ازادو رسنیو د نړیوالاېتلاف لپاره څرګنده ده، چې په افغانستان کې نور له بده مرغه د رسنیو وضعیت له نړیوالېژمنې سره سم نه دی.» . کاناډا او هالنډ په ګډه د دغه رسنیز اېتلاف مشري پرغاړه لري.
د طالبانو له واکمن کیدو دمخه په افغانستان کې څه دپاسه ۶۰۰ رسنیو فعالیت درلود چېشاوخوا ۵۰۰۰ خبریالان په کار ګمارل شوي وو. د ژورنالستانو د نړیوال فدراسیون او دافغانستان د ژورنالستانو د ملي اتحادیې د ګډ رپوټ په اساس د ۲۰۲۲ کال تر فبرورۍ پورې دغهشمیره نیمایي ته راټیټه شوه او زیاترو نړیوالو خبري رسنیو خپل دفترونه په افغانستان کې وتړل او خپل کارکوونکي یې له دغه هیواد نه وویستل .
الهام الدین افغان (مستعار) په افغانستان کې د پوهنتون استاد دی.
یادونه: د مقالې محتوا یوازې د لیکوال مسؤلیت دی. د افغان دیاسپورا شبکه به په مقالو کې د هر ډول ناسم یا غلط بیان مسؤلیت په غاړه نه اخلي.
